تأثیر اسباب بازی غیربومی روی بچه های ایرانی/ماجرای برچسب های خارجی روی اسباب بازی های داخلی

ما هنوز نتوانستیم این فرهنگ را بین مردم جا بیاندازیم که اسباب بازی صرفا وسیله ای برای آرام کردن بچه ها نیست این روزها اسباب بازی ابرازی برای انتقال فرهنگ است. رئیس دبیرخانه شورای نظارت بر ساخت اسباب بازی می گوید: این روزها بحث نباید بر سر این باشد که چه نمادی روی چه اسباب بازی است، بلکه اولویت باید توجه به از خود بیگانگی و عدم عزت نفس فرزندانمان در دراز مدت با استفاده از این وسائل باشد. این گفت وگو را درباره شرایط بازار اسباب بازی در ایران بخوانید.

گروه زندگی ـ زهره سعیدی: خاطرم می آید زمانی که تازه به دوران نوجوانی رسیده بودم عاشق عروسک های باربی شدم، همیشه پشت شیشه اسباب بازی فروشی‌ها ساعت ها به تماشای آنها می‌ایستادم و حتی گاهی از دوستانم هم خواهش می‌کردم که عروسک هایشان را برای بازی به من بدهند و من هم در ازایش عروسک های معمولی بدون جذابیت خودم را به آنها می‌دادم اما بعد از ساعتی دوباره آنها را با هم تعویض می‌کردیم و من هم غمگین می شدم.

پدرم از آن دست پدرانی نبود که اگر چیزی دوست داشتم برایم تهیه نکند ، حتما موقع کارنامه گرفتن یا تولدم وسایلی که دوست داشتم را برایم می خرید اما عروسک باربی انگار برایم یک ستاره در آسمان شده بود، هیچوقت آن را نداشتم و دلیلش را هم نمی دانستم که چرا برایم نمی خرند بدون اینکه هیچ توضیحی بدهند. همیشه در رویایم عروسک های رنگ و وارنگ با لباس های زیبا و موهای آرایش شده قشنگ را می‌دیدم که با آنها خاله بازی می‌کردم، لباس هایشان را عوض می کردم یا حتی مدل موهایشان را تغییر می دادم، راستی چرا ما از این دست عروسک ها تولید داخل نداشتیم؟

بعدها که عقل رس تر شدم و علت  را از پدرم جویا شدم که چرا برایم عروسک باربی نخرید ، تنها به این بسنده کرد که این دست عروسک ها برای فرهنگ ما ساخته نشده است.الان که خودم بچه کوچکی دارم گاه به جمله پدرم فکر می کنم که چه چیزهایی باید برای فرزندم تهیه کنم که ساخته فرهنگ ما باشد و نمونه همان عروسک پولیشی با نشان رنگین کمان نشود که بعدها متوجه شدم در خریدنش عجله کردم و یک نماد غربی منحط دارد! به راستی سوال خیلی از مردم این است که چه چیزهایی برای بچه هایشان تهیه کنند که مناسب باشد؟ استفاده از یک اسباب بازی یا نوشت افزار با نمادهای غربی آیا بر فرهنگ ما اثرگذار است یا خیر و می‌تواند تفکرات غرب را نیز به بچه های ما منتقل کند؟

برای پاسخ به برخی از این سوال ها با «دکتر آیدین مهدی زاده تهرانی»، رئیس دبیرخانه شورای نظارت بر طراحی، ساخت و توزیع اسباب بازی و دبیر چهارمین رویداد ملی «ایده آزاد» اسباب بازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به گفت وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید:

دکتر آیدین مهدی زاده تهرانی ریئس دبیرخانه شورای نظارت بر اسباب بازی 

*آقای دکتر به عنوان سوال نخست بفرمایید برای خانواده هایی که دغدغه شان تهیه اسباب بازی و نوشت افزار با کیفیت و داخلی است ، چقدر نظارت بر تولید اسباب بازی ها و مراقبت از عدم ورود اسباب بازی هایی با نمادهای نامناسب برای بچه‌ها در کشور وجود دارد؟

دغدغه‌هایی که خیلی از مردم و شما دارید در این زمینه کاملاً صحیح است و شکل‌گیری شورای بین سازمانی تحت عنوان نظارت بر اسباب بازی نیز ریشه در همین دغدغه ها دارد. ما نیز به دنبال آگاهی سازی به خانواده ها بودیم و هستیم، شاید حتی مهمترین فعالیت شورای نظارت نیز هدایت سبد خرید یا مصرف خانواده ها در این زمینه باشد تا اسباب بازی های با کیفیت وارد بازار شود.

با این حال طرح این موضوع در تئوری ساده است  منتها در مقام عمل قدری ابعادش گسترده و پیچیده می شود، با وجود اینکه بیش از بیست سال است که شورای نظارت بر ساخت اسباب بازی در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان فعال شده و اعضای سازمان های مختلف عضو آن هستند، هنوز هم خلاءها و کمبودها در این عرصه زیاد است.

*لطفا درباره چالش های این عرصه که قطعا زیاد هم هست، برایمان بیشتر توضیح دهید؟

یک بخشی از مشکلات باز می‌گردد به اینکه ما هنوز نتوانستیم این فرهنگ را بین خانواده ها جا بیاندازیم که اسباب بازی صرف یک وسیله برای ساکت کردن یا کادو دادن به بچه ها نیست، بلکه خودش یک بعد فرهنگی دارد و آینده و فرهنگ بچه ها را شکل می‌دهد. شاید در زمان کودکی نسل های قبلی خیلی از ما اسباب بازی هایی را در خانه برای خودمان درست می کردیم و از همان ها هم استفاده می کردیم یا خیلی از اسباب بازی ها دست به دست در بین اقوام و خانواده می چرخید تا به دست ما می رسید.

در آن دوره اسباب بازی خیلی ابزار انتقال فرهنگ نبود اما در روزگار کنونی کودکان با اسباب بازی ها بازی می کنند، سرگرم می شوند، تأثیر می گیرند و این اسباب بازی حالت پیام رسان مثبت یا منفی برایشان دارد، بنابراین قضیه بُعد متفاوتی پیدا کرده و لزوم فعالیت شورای نظارت بر ساخت اسباب بازی نیز بیش از پیش احساس می شود.

تعدادی از عروسک های ساخت ایران

*چه تعداد نمایندگان نهادهای مرتبط با کانون در شورای طراحی، ساخت و توزیع اسباب بازی فعال هستند؟

ما در این شورا اعضای مختلفی از سازمان صدا و سیما تا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داریم اما با همه این تفاسیر خیلی از نواقص را گردن می گیریم که کم کاری ما بوده است، مدیران فرهنگی ما در کشور هنوز اهمیت توجه به اسباب بازی را درک نکرده اند و فرهنگ آن جا نیافتده که چقدر اسباب بازی مهم است. بنابراین یکی از سیاست های شورای نظارت بر ساخت اسباب بازی همین دید فرهنگی دادن به مدیران و جامعه و دوم افزودن به اهمیت و لزوم توجه به اسباب بازی در کشور است.

خیلی وقت ها ما می‌دانیم که وجود یک چیزی در کشور مهم است اما نمی‌دانیم با چه ادبیاتی باید آن را طرح کنیم که مثلا سیاه نمایی هم نباشد و لزومش مشخص شود. مثل اینکه اگر به مردم بگوییم ما تولید کننده هستیم و اسباب بازی های خوب تولید می کنیم و مردم آنها را تهیه کنند و سرپوشی به شرایط موجود در زمینه بازار قاچاق و واردات بگذاریم، ظاهرا جذابیتی ندارد، اما اگر بگوییم وضعیت جامعه خراب است و با وجود طراحی های خوب داخلی اما فساد در بحث اسباب بازی زیاده شده و بچه ها را تهدید می‌کند و فریاد وااسفا سربدهیم، مردم بیشتر توجه می‌کنند! اما باز هم به محض طرح این بحث اولین انگشت اتهام به سمت خود شورا می آید که خب پس شما چه می کنید؟

*آیا جایی وجود دارد که توجه مردم را در زمینه تهیه اسباب بازی های مناسب برای بچه هایشان جلب کند؟

بله خود جشنواره اسباب بازی هر ساله توسط کانون پرورشی و معرفی اسباب بازی های منتخب سالیانه چنین نقشی دارد که از وظایف شورای نظارت هم محسوب می شود . مردم اگر در این جشنواره شرکت کنند خودشان متوجه می‌شوند که چه اسباب بازی هایی برای بچه هایشان خوب است و از سوی دیگر هم برنامه های تلویزیونی ترتیب داده شده که به معرفی اسباب بازی های خوب مثل «چی چی» که سعی می کند اسباب بازی خوب معرفی کند، می پردازد.

*به نظر شما این اندازه برنامه و فعالیت برای جامعه کودک و نوجوان ما در سراسر کشور کافی است؟

خیر واقعا در مقام اینکه ما بگوییم سیزده میلیون نفر جامعه دانش آموزی ما هستند و علاوه بر آن هم کلی کودک زیر دبستان داریم که به این تعداد اضافه می شوند و از هر چهار نفر یک نفر در کشور ما کودک است یعنی باید یک چهارم هم و غم ما تولیدات اسباب بازی و عروسکی باشد ، ما کم کار کرده ایم و این حقیقت دارد.

اما بدون اغراق این را هم باید عرض کنم که از لحاظ طراحی و کیفیت محصول و تنوع امروز بازار اسباب بازی ما با آنچه که پنج سال پیش بود، زمین تا آسمان شرایطمان فرق کرده است. در پنج سال پیش بازار ایران یک طرفه کامل بود یعنی ما دچار یک هجوم واردات و قاچاق بودیم که الان این را شاهد نیستیم.

عروسک های دختر کفش دوزکی و پسرگربه ای که دارای نمادهای غربی هستند

*آماری قابل اعتمادی در این زمینه وجود دارد؟

از سال 96 به این سمت یعنی در طول پنج سال گذشته که چهارمین دوره  جشنواره اسباب بازی نیز برگزار شده، بین 5 تا 10 درصد در کشور افزایش تولید داشتیم که این میزان از 5 درصد شروع شد و به 10 درصد رسید که علتش هم اضافه شدن به اعضای شورای نظارت بر اسباب بازی، فعال تر شدن کانون، افزایش هجم تولید و دقت ستاد مبارزه با کالاهای قاچاق و ... بود و به لحاظ کیفی البته شاید بتوان گفت که بیش از دویست تا سیصد درصد پیشرفت داشتیم.

*اقای دکتر با این تفاسیر که شما می‌فرمایید ولی باز هم بازار مملو از اسباب بازی ها و نوشت افزارهای ساخت خارج و وارداتی است که مردم هم به سمتشان کشیده می شوند و خرید می‌کنند.  حتی خیلی از اینها با اجناس داخل برابری قیمت هم می‌کند.

در این رابطه نمی توانم یک جواب کلی بدهم، چند مسئله وجود دارد نخست اینکه بخش بزرگی از تولیداتی که اتفاقا با کیفیت هم از سوی بازار داخل تولید می شود به اسم اجناس خارجی فروخته می شود در صورتی که ایرانی هستند و ما به عنوان شورای نظارت بر ساخت اسباب بازی اطلاع داریم که اینها ایرانی اند و کیفیتشان خیلی خوب است منتها یک فرهنگ اشتباهی بین تولید کننده ها جا افتاده که فکر می کنند مردم از کالای خارجی حمایت می کنند ، به خاطر همین مثل بازار پوشاک که خیلی از داخلی ها برچسب های خارجی روی آن می زنند، در بازار اسباب بازی و حتی لوازم تحریر نیز این کار را انجام می‌دهند و این خودش یک معضل است و رفع آن نیاز به یک عزم ملی برای فرهنگ سازی دارد.

از سوی دیگر خیلی از محصولاتی که ما آمار آنها را داریم و خارجی هستند، نمونه داخلی هم دارند که نخست به خاطر قیمت آنها که مردم امکان خرید جنس خارجی را به خاطر 5 تا 6 برابر قیمت بودن ، ندارند بنابراین به سمت کالای داخلی می روند و اتفاقا به لحاظ کیفیت هم خیلی خوب هستند. بنابراین برخی از این کالاها که مشابه ایرانی هم دارند مثلا انواع لگوها باز هم خانواده ها به سمت خرید کالای داخلی کشیده می شوند. اما اگر محصولی واقعا نمونه ایرانی نداشته باشد مثل اسباب بازی های الکترونیکی یا به قولی باطری خوردها یا برخی عروسک ها که تکنولوژی ساخت آن در داخل نیست ، مردم ناچار به خرید خارجی می شوند.

در نهایت این را بگویم که ما یک فرهنگی داریم که مردم بسیار علاقه مند به خرید اسباب بازی هستند برعکس آنچه که در سرانه مصرف اسباب بازی مطرح شده که در ایران رغبت به خرید اسباب بازی کم است من این را تکذیب می کنم. اتفاقا ما جزو کشورهایی هستیم که مردم خیلی خوب برای اسباب بازی پول خرج می کنند  و این شایعات هم جزو سیاه نمایی ها است اما به هر حال اختلاف میزان دلار و ریال هم در جایی باعث می شود که ترمز خرید کشیده شود.

عروسک های غربی سگ های نگهبان

*اما به هرحال این بحث اقتصادی که مطرح کردید در خرید اسباب بازی نمود پیدا می کند.

بله به هرحال ما در شرایط تحریم با مشکلات اقتصادی روبه رو هستیم و بخشی از مواد اولیه عروسک ها با قیمت بالا تهیه می شود و متأسفانه با وجود اینکه کیفیت خوبی دارند اما قیمت ها رقابتی نیستند و خانواده ها برای خرید آن با مشکل روبه رو می شوند بنابراین اینها در سبد خانوار قرار نمی گیرند. در بحث قیمت اسباب بازی ها هم خیلی دغدغه داریم و تلاش داریم با کمک وزارت صمت قیمت ها را تا حدودی تعدیل کنیم.

*یک بخش دغدغه های خانواده ایرانی در زمینه نمادهایی است که روی اسباب بازی ها یا نوشت افزارها دیده می شود که نمادهای منحط غربی برای تخریب فرهنگ داخلی هستند . به اعتقاد خود شما استفاده از این اسباب بازی ها آیا در دراز مدت یا کوتاه مدت اثر منفی روی فرهنگ بومی ما برای جوان و نوجوانمان می گذارد یا خیر.

ببینید ما وقتی درباره نمادشناسی صحبت می کنیم، به ریشه های پنهان و سطوح زیرین فرهنگ اشاره داریم که به هر حال رک و راست تأثیر لحظه ای نمی گذارند اما در دراز مدت اثرگذارند. اینکه فکر کنیم مثلا کودک ما با تهیه یک عروسک که نماد شیطان پرستی هم دارد در لحظه گرایش  متفاوتی پیدا می کند، ساده انگارانه است. اما بحث از خودبیگانگی و خودباختگی از غرب غیرقابل انکار نیست.

حال دیگر اولویت این نیست که چه نمادی روی اسباب بازی ها یا لوازم تحریر کار می شود، در وهله نخست مهم این است که وقتی کودک از خودباخته و بی هویت بشود ، به عنوان یک شخص در دراز مدت با استفاده از این وسایل عزت نفسش از بین می رود. بنابراین شاید یک عروسک بچه را شیطان پرست نکند اما چون این ابزارها در طول زمان استفاده می شوند، نمادهای ملی را از بین می برند و باعث از خود بیگانگی می شوند و افراد در بزرگسالی هویتشان را ممکن است گم کنند و هر جنسی ممکن است به آنها تحمیل شود.

*سالهاست که در بازار انیمیشن سازی غرب و انیمیشن هایی که به کشورهای دیگر مثل ایران صادر می کنند شاهد هستیم که وقتی یک اثر به بازار تصویر می آید بلافاصله عروسک های مدل به مدل آن در اسباب بازی فروشی ها و نمادهای نوشت افزاری آن تولید می‌شود و بچه هاهم از آنها استقبال می‌کنند اما واقعا شما خودتان بفرمایید ما در عرصه داخل چه اهتمامی در این زمینه داریم مدام از شبکه های مختلف سیما همین انیمیشن های خارجی پخش می شود، به جز آن هم جز چند نمادسازی در عرصه نوشت افزار و روی جلد دفترها و یک سری محدود عروسک های داخلی مثل دارا و سارا و چند نمونه جدیدتر چرا ما در این زمینه اهتمامی نداریم و بعد چطور می توانیم از بازار مصرف کننده توقع داشته باشیم که اثار داخلی را تهیه کند؟

ببینید اینکه فکر کنیم یک نمادی ایجاد می شود و از طریق آن یک عروسک به بازار می آید یک فکر ابتر است چه آن کسی که داستان انیمیشن را در غرب می نویسد، چه آن افرادی که عروسک تولید و طراحی می کنند و برمبنای آن اسباب بازی می سازند، یک گروه هستند که تمام کارهایشان را در یک زمان انجام می دهند.

علت اینکه ما نمی توانیم چنین کارهایی همزمان داشته باشیم، فعالیت های جزیره ای نهادها و دستگاه هایمان است که گروه سازی نمی کنند، به طور مثال صدا و سیما برای خودش یک جزیره جداست و به همین دلیل ما نمی توانیم همزمان انیمیشن تولید کنیم و بعد نوشت افزار، اسباب بازی، دفترچه و لباس هایش را داشته باشیم. علاوه بر این چنین کارهایی نیاز به بازار سرمایه هم دارد.

متأسفانه در زمینه تولید انیمیشن هنوز مثل کمپانی های بزرگ دنیا قوی نشده ایم و نیاز به تکنولوژی داریم که دولت از آن حمایت کند. الان دو تجربه اخیر انیمیشن های «فیل شاه» و «پسر دلفینی» فیگورهایش هم ساخته شده و همین الان جلوی چشمم در اتاق من است. پس ما می‌توانیم این کارها را هم انجام دهیم.

نماد منحط غرب در یونیکورن‌های تک شاخ

نکته دیگر اینکه دنیای کودکی طوری است که پدر و مادر یا دیگران هر اسباب بازی جلوی بچه بگذارند، فرزندشان هم از آن استفاده می کند. سرمایه گذار ما این روزها خیلی مولد نیست و از قبل فکر خیلی چیزها را نمی کند ، بنابراین ابن الوقت کار می کند و در لحظه تصمیم می‌گیرد که مثلا یک جستجویی کند و یک سری اسباب بازی طراحی شده را در اینترنت ببیند و سپس تصمیم بگیرد که همان ها را تولید و به بازار بیاورد که اتفاقا خوب هم فروش خواهد کرد ، چرا که تبلیغات آن قبلا شده و ریسک پایینی دارد. حال شما در نظر بگیرید که ما می‌خواهیم از یک تولید کننده که انیمیشن های داخل ایران را تولید کرده، طراحی های عروسک هم انجام دهد ، قطعا خیلی زمان بر است و نیاز به عزم گروهی و دسته جمعی دارد بنابراین صرف یک طراح یا تولید کننده نمی تواند کار را جمع کند.

حال با همه این سختی ها خیلی از این بحث هایی که الان در حال شکل گیری است تا پنج سال پیش یک رویا برایمان بود مثلا اگر درباره ساخت عروسک همزمان با انیمیشن صحبت می کردیم انگار در یک عالم هپروت بودیم اما همین الان که با شما صحبت می کنم به فیگورهای انیمیشن پسر دلفینی نگاه می کنم و خوشبختانه ما از این اهداف خیلی دور نیستیم منتها نیاز به اطلاع رسانی، عزم ملی و فرهنگ سازی داریم تا از این فرصت ها استفاده کرده و دیر یا زود بدان برسیم.

*نکته نهایی؟

در ارتباط با بحث صدا و سیما که فرمودید حرفتان کاملا درست است اما باز هم این مشکل به همان جزیره ای عمل کردن که به شما عرض کردم، می رسد. اینکه دو شبکه تلویزیون هم شاید از هم بی خبر باشند و هر دو آنها از کانون پرورشی کم خبر هستند و کانون هم شاید از فعالیت هنرمندان بی اطلاع باشد، همه این بی خبری ها به ضرر ما تمام شده و باعث می شود که ما از پتانسیل خوب همکارانمان بی اطلاع باشیم و برای همین نیاز به اطلاع رسانی و کمک رسانه هایی چون شما داریم تا محصولاتمان را معرفی کرده و به مردم بشناسانیم.